Policentryczny porządek konstytucyjny – zarys historii idei

wersja pdf 

I. Spośród licznych radykalnych postulatów współczesnych libertarian żaden nie wywołuje tylu kontrowersji co idea depolityzacji prawa oraz urynkowienia jego stosowania i egzekucji [1]. Zdaniem zwolenników tego rozwiązania, zwanych we współczesnej literaturze przedmiotu anarcho-kapitalistami, proponowany przez nich policentryczny system konstytucyjny – ustrój polityczno-prawny opierający się na zakazie konfiskaty – tj. pozyskiwania przez jakikolwiek podmiot środków na swą działalność na drodze przymusu (opodatkowania) oraz wolnej konkurencji, tj. współistnienia na tym samym obszarze wielu podmiotów świadczących usługi policyjne i/lub sądowe, z których żaden nie dysponuje prawem do ograniczania swobody działalności innych uczestników rynku – miałby szereg przewag nad publicznymi mechanizmami tworzenia, stosowania i egzekwowania prawa [2]. Tego rodzaju system miałby realizować preferencje prawne jednostek w znacznie większym stopniu niż współczesne demokracje, które jak wykazują przedstawiciele konstytucyjnej ekonomii politycznej w praktyce często realizują nie tyle wolę większości, co małych acz dobrze zorganizowanych grup interesu, nie podlegałby zjawisku pogoni za rentą (rent seeking), tj. marnotrawienia prywatnych środków na dochodzenie publicznych korzyści oraz byłby wolny od problemu tzw. racjonalnej irracjonalności, za sprawą którego ustawodawcy chcąc zadowolić preferencje wyborców regularnie podejmują decyzje niekorzystne dla większości obywateli [3]. Z drugiej jednak strony przeciwnicy tego postulatu wskazują na szereg problemów głównie w zakresie stabilności proponowanego systemu, w związku z którymi potencjalnie stwarza on więcej trudności niż je rozwiązuje [4]. Celem niniejszego opracowania jest zarysowanie historii idei policentrycznego porządku konstytucyjnego oraz zasygnalizowanie głównych wątków w akademickich debatach nad stosownością jego wprowadzenia.

II. Pogląd, iż konkurencja na rynku usług prawnych i policyjnych może służyć efektywności ich świadczenia znajduje swych zwolenników co najmniej od czasów Adama Smitha (1723-1790), który w pracy Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776) dowodził, iż „doskonałość angielskich sadów” była efektem współzawodnictwa pomiędzy sędziami różnych sądów – Trybunału Ławy Królewskiej, Sądu Skarbu Koronnego, etc. – z których każdy dążył do tego, aby sąd w którego składzie zasiadał, „znalazł jak najszybszy i najbardziej skuteczny, a zgodny z prawem sposób na to, by zaradzić wszelkiej niesprawiedliwości” [5]. Celem dalszego zwiększenia tej konkurencyjności, a jednocześnie odciążenia finansów publicznych, Smith postulował by finansowanie działalności wymiaru sprawiedliwości dokonywano w całości z opłat sądowych ponoszonych przez same strony i wypłacanych bezpośrednio sędziom po zakończeniu postępowania [6].

Smith rzecz jasna nie był anarchistą, jednak pewność z jaką opowiadał się za urynkowieniem usług powszechnie uznawanych za dobra publiczne sprawił, iż późniejsi krytycy liberalizmu zaczęli ujmować propagowany przez niego „system naturalnej wolności, w którym panujący będzie całkowicie zwolniony od obowiązku nadzorowania działalności produkcyjnej” [7] w równaniu „anarchia plus policjant” [8]. Równanie to, podobnie jak słynna metafora burżuazyjnego państwa jako nocnego stróża (Nachtwächterstaat) [9] miała na celu ośmieszenie idei rządu ograniczającego się wyłącznie do ochrony wolności i własności obywateli, jako zbyt małego w stosunku do potrzeb społecznych. W gronie XIX-wiecznych liberałów nie brakowało jednak autorów twierdzących, iż nawet państwo minimalne jest zbyt duże – rynek, jak dowodzili, z powodzeniem może się obejść bez (państwowego) policjanta [10].

Jako pierwszy pogląd ten zaczął głosić jeden z ojców klasycznej ekonomii politycznej Jean-Baptiste Say (1767-1832), który w Traktacie o ekonomii politycznej z 1803 r. powołując się na analizy Smitha postulował urynkowienie sądów, a także zawarł rudymentarną krytykę monopolu państwowej policji [11]. W tym ostatnim względzie jego uwagi nie są jednoznaczne, wydaje się jednak z nich wynikać, iż obserwując narodziny pierwszej policji kryminalnej na świecie opowiadał się za ściganiem przestępców na drodze actio popularis, metody z powodzeniem stosowanej m.in. we współczesnej mu Anglii [12]. Wniosek ten znajduje swe potwierdzenie w treści wygłoszonych kilkanaście lat później wykładów z ekonomii politycznej, w których wprost stwierdza, iż „rząd nie jest niezbędnym elementem organizacji społecznej” [13] oraz, że „wszelkie usługi publiczne powinny być poddane wolnej konkurencji” [14]. Jak dowód na to, iż postulaty te nie są utopijne, Say wskazywał kilka epizodów z historii rewolucyjnej Francji, kiedy to mimo braku efektywnych rządów lokalne społeczności funkcjonowały bez zakłóceń, a niekiedy nawet lepiej niż w okresie poprzedzającym obalenie starego porządku oraz organizację kantonów (sic) w Kentucky [15].

Uwagi Say’a, zostały następne rozwinięte przez grono jego międzynarodowych współpracowników skupionych wokół Société d’Économie Politique [16], w tym zwłaszcza Gustave de Molinariego (1819-1912), francuskiego ekonomisty, który w połowie XIX wieku opublikował szereg prac dowodzących, iż produkcja bezpieczeństwa, jak określał całokształt usług składających się na ochronę jednostki i jej własności przed agresją i oszustwami, powinna być świadczona przez konkurujące ze sobą podmioty prywatne [17]. Jak pisał, „wiara, że dobrze dowiedzione prawo naturalne może zawierać wyjątki, obraża zdrowy rozsądek. Prawo naturalne musi obowiązywać zawsze i wszędzie, albo też jest ono nieważne. Nie mogę na przykład uwierzyć, że prawo powszechnego ciążenia rządzące fizycznym światem jest w jakimś przypadku lub w jakimś punkcie wszechświata zawieszone. Uważam prawa ekonomiczne za porównywalne z prawami naturalnymi i mam dokładnie takie samo zaufanie do zasady podziału pracy oraz zasady wolności pracy i handlu, jak do prawa powszechnego ciążenia. Wierzę, że o ile zasady te mogą zostać pogwałcone, to nie mogą zawierać jednak żadnych wyjątków. Ale jeśli tak jest, to produkcja bezpieczeństwa nie powinna być usunięta z zakresu obowiązywania wolnej konkurencji; a jeśli jest usunięta, to społeczeństwo jako całość ponosi stratę. Albo jest to logiczne i prawdziwe, albo też zasady, na których opiera się nauka ekonomiczna są nieprawomocne” [18]. De Molinari był tak dalece przekonany, iż odrzucenie konkurencji na rynku usług policyjno-sądowych jest nierozerwalnie związane z zaprzeczeniem fundamentalnym prawom ekonomii, iż w jednej ze swoich prac przeznaczonych dla generalnego odbiorcy, propagowaną przez siebie ideę „wolności rządu” (la liberté de gouvernement) prezentował nie jako postulat skrajnego liberała, lecz ekonomisty [19]. Pod koniec swojego życia, m.in. pod wpływem krytyki ze strony Ludwika Wołowskiego (1810-1876) [20], autor Produkcji bezpieczeństwa modyfikuje swoje stanowisko uznając usługi policyjne (lecz nie sądowe) za dobro „naturalnie kolektywne”. Wprawdzie nadal opowiada się za świadczeniem ich przez sektor prywatny, jednakże nie na drodze wolnej konkurencji, lecz outsourcingu [21].

Zbliżony proces równolegle acz w dużej mierze niezależnie, przebiegał na przeciwnym brzegu kanału La Manche, gdzie liberalne idee Smitha do quasi-anarchistycznych konkluzji doprowadza Thomas Hodgskin (1787-1869). Za sprawą pozytywnych opinii wyrażonych o nim przez Marksa na łamach Kapitału, Hodgskin jest obecnie powszechnie klasyfikowany w literaturze przedmiotu jako ricardiański socjalista [22]. W rzeczywistości nie tylko nie był ricardianinem – jego najważniejsze dzieło ekonomiczne Popular Political Economy (1827) jest w dużej mierze krytyką Ricardo – ale i z całą pewnością nie był socjalistą, lecz radykalnym leseferystą związanym ze środowiskiem tzw. manchesterskich liberałów i wydawanym przez nich pismem The Economist, które redagował przez dziewięć lat między 1846 a 1855 rokiem [23]. Podobnie jak Richard Cobden (1804-1865) i John Bright (1811-1889) – autorzy uważani za głównych przedstawicieli manchesterskiej szkoły ekonomii politycznej [24] – Hodgskin był zdecydowanym zwolennikiem własności prywatnej (w tym własności ziemskiej i prywatnych dróg), wolnej bankowości, wolnego handlu i swobody zawierania umów (ergo przeciwnikiem ustawowej płacy minimalnej), jednak w przeciwieństwie do ww. był zdecydowanym krytykiem przymusowego opodatkowania, a nadto uważał, iż „system naturalnej wolności” Smitha nie tylko może, ale i powinien funkcjonować bez państwa [25]. Jak czytamy w pierwszym tomie Travels in the North of Germany (1820), „powszechne przekonanie, iż rządy są niezbędne i korzystne, jest jednym z przesądów, które ludzkość odziedziczyła po okresie barbarzyństwa i ignorancji i które za sprawą poszerzającej się wiedzy i postępującego rozwoju cywilizacyjnego zostaną zdemaskowane jako błędne i złe” [26].

Hodgskin, podobnie jak Say, którego prace znał i na które się powoływał, nie rozwija tych myśli w skonkretyzowaną wizję społeczeństwa bezpaństwowego – jego uwagi mają w tym względzie charakter rozproszony i pojawiają się na marginesie innych prowadzony przezeń rozważań – czyni to jednak jeden z jego wychowanków Herbert Spencer (1820-1903). W XIX rozdziale głośnej pracy Social Statics pt. The right to ignore the state, Spencer upatrywał alternatywy dla państw w „konfederacjach wzajemnej ochrony” finansowanych z dobrowolnych opłat i zarządzanych na zasadach rynkowych [27]. Wprawdzie w późniejszym okresie swej działalności piśmienniczej porzuca on „prawo do ignorowania państwa^” jako niemożliwe do pogodzenia z koncepcją porządku społecznego [28], jednak idea ta zostaje przyjęta jako własna i znacznie rozwinięta przez grono radykalnych spencerowskich indywidualistów związanych z Personal Rights Association i Liberty and Property Defense League. Organizacje te zostały powołane w ostatnich dekadach XIX wieku celem przeciwstawienia się fabiańskiemu socjalizmowi [29]. Ich najbardziej radykalni członkowie, skupieni wokół Auberona Herberta (1838-1906) i Wordswortha Donisthorpe’a (1847-1914), sprzeciwiali się jednak nie tylko ustawowemu ograniczaniu swobody działalności gospodarczej, lecz wszelkim ingerencjom państwa w pokojowe działania jednostek. Uznając przymusowe opodatkowanie za grabież opowiadali się oni bądź to za tzw. woluntaryzmem (voluntaryism) [30], tj. finansowaniem działalności państwa z dobrowolnych opłat ponoszonych przez osoby korzystające z jego usług [31], bądź też za wolnorynkowym anarchizmem, w którym normy postępowania określają konkurujące ze sobą firmy ubezpieczeniowe, sądy arbitrażowe, straże sąsiedzkie, etc. [32].

Idea depolityzacji prawa, trafia na bardzo żyzny grunt także po drugiej stronie Atlantyku, gdzie quasi-anarchistyczne uwagi pojawiają się już w pismach niektórych z Ojców Założycieli. Dla przykładu, Thomas Paine (1737-1809) powołując się m.in. na historię amerykańskich kolonii wykazywał, iż wszystkie społecznie użyteczne funkcje rządu mogą i w nieodległej mu przeszłości były świadczone na drodze „zgody społecznej” [33], z kolei Thomas Jefferson (1743-1826) z uznaniem wypowiadał się na temat bezpaństwowego systemu społecznego amerykańskich Indian, wyrażając przekonanie, iż ich życie jest znacznie szczęśliwsze niż osób żyjących na gruncie „europejskiego systemu rządów” [34].

Ten raczkujący natywny amerykański anarchizm [35], o wyraźnie indywidualistycznym i wolnorynkowym charakterze, został w połowie XIX wieku rozwinięty przez grono autorów związanych z bostońskim dwutygodnikiem Liberty redagowanym przez Benjamina Tuckera (1854-1939) [36]. Środowisko to opowiadało się za społeczeństwem kontraktowym, tj. systemem społecznym, w którym wszelkie prawnie dopuszczalne relacje mają charakter umowny i uznawało swe poglądy za „konsekwentny manczesteryzm” [37]. Wśród licznych autorów regularnie publikujących na łamach Liberty na wyróżnienie zasługuje zwłaszcza Nestor amerykańskiego indywidualistycznego anarchizmu Lysander Spooner (1808-1887), prawnik i radykalny abolicjonista opowiadający się za prawem południowych stanów do secesji, a zarazem jedyny anarchista w historii, na którego tezy powołał się w swym orzecznictwie Sąd Najwyższy USA [38].

Radykalizm Spoonera, podobnie jak wielu innych autorów związanych z Liberty, był efektem jego zdecydowanego sprzeciwu wobec państwowych monopoli ograniczających prawo jednostki do samostanowienia. We wczesnych latach 1830. jako młody prawnik, prowadził jednoosobową kampanię mającą na celu zniesienie restrykcji sztucznie ograniczających konkurencję na rynku usług adwokackich [39]. Po dotkliwym krachu ekonomicznym, jaki dotknął USA w 1837 roku jego uwaga skupiła się na „monopolu pieniężnym” ograniczającym prawo do zakładania banków i emisji prywatnych środków płatniczych [40]. W 1844 roku Spooner rzuca otwarte wyzwanie niekonstytucyjnemu – jak twierdzi – monopolowi U. S. Post Office [41], zakładając American Letter Mail Company, dobrze prosperujące przedsiębiorstwo świadczące usługi pocztowe po cenach znacznie niższych niż oficjalnie obowiązujące. Jak stwierdza, „doświadczenie wskazuje ponad wszelką wątpliwość, iż podmioty rządowe nie są w stanie utrzymać pokojowych relacji z prywatnymi przedsiębiorstwami w kwestiach dotyczących biznesu (…). [By odnieść sukces] prywatny przedsiębiorca musi posiadać zaradność fizyczną i bystrość umysłu. Musi stale zwiększać szybkość działania i upraszczać swoje operacje czyniąc je tańszymi. W przeciwieństwie do niego, funkcjonariusze rządowi, pewni swych ciepłych posad, wysokich płac, urzędowych honorów oraz przychylności prezydenta – z których korzystają tak długo, jak grają w jego drużynie – nie odczuwają zbyt wielu impulsów do wytężonej pracy i są zbyt dystyngowanymi osobami, by działać z szybkością jaką wymagają przedsięwzięcia komercyjne. Przyjmują urzędy by cieszyć się uznaniem i splendorem, nie zaś by w pocie czoła zdobywać środki do życia. Są za bardzo pochłonięci własnym statusem, by zawracać sobie głowę planami poprawy zastanych sposobów działania w podległych im departamentach; są zbyt mądrzy we własnym mniemaniu lub zbyt zazdrośni o swą uprzywilejowaną pozycję by stosować się do sugestii innych, zbyt bojaźliwi by dokonywać innowacji, zbyt egoistyczni by podzielić się częścią swojej władzy bądź też ukrócić nadużycia, których są beneficjentami. W konsekwencji (…) raz ustanowiony ociężały, nieporadny, drogi i opieszały system rządowy jest praktycznie niemożliwy do zreformowania (…). Jedyny sposobem na rozwiązanie tego problemu jest otwarcie sektora na wolną konkurencję i rywalizację [ze strony podmiotów prywatnych]” [42].

Po zmuszeniu go przez władze do zaprzestania działalności pocztowej (przy jednoczesnym podjęciu przez Kongres decyzji nakazującej U.S. Post Office radykalne obniżenie cen), uwaga Spoonera zaczyna w coraz większym stopniu koncentrować się na kwestii natychmiastowego zniesienia niewolnictwa. Początkowo opowiada on się za abolicją na gruncie konstytucji USA wykazując, iż niewolnictwo narusza fundamentalne prawa jednostki, dla których ochrony została ona przyjęta [43]. Po wojnie secesyjnej, której był zdecydowanym przeciwnikiem – jego zdaniem była ona prowadzona nie w celu uwolnienia niewolników, lecz ochrony za wszelką cenę Unii [44] – jego poglądy ulegają znacznej radykalizacji. Po zwycięstwie Północy argumentuje on już nie tyle za niekonstytucyjnością niewolnictwa, co niewolniczym charakterem konstytucyjnie ustanowionej władzy państwa nad jednostkami [45]. Odrzucając prawo Kongresu do ograniczania przyrodzonej i niezbywalnej wolności każdej jednostki bez względu na jej rasę, płeć i pochodzenie, Spooner upatruje alternatywy dla państwowego ustawodawstwa w tradycyjnym anglo-amerykańskim common law i instytucji sądów przysięgłych obdartych wszelako z wszelkich etatystycznych elementów [46].

Liberty odegrało istotną rolę nie tylko jako główne forum amerykańskich indywidualistycznych anarchistów pokroju Spoonera, ale także płaszczyzna dla wymiany poglądów pomiędzy radykalnymi leseferystami zamieszkującymi przeciwne strony Atlantyku. Na łamach bostońskiego dwutygodnika regularnie publikowali autorzy związani z Personal Rights Association i Liberty and Property Defense League [47,] z życzliwymi uwagami/recenzjami spotykały się tam też poglądy/prace J. B. Say’a, H. Spencera, czy G. de Molinariego [48]. Tym samym pod koniec XIX wieku, za sprawą rozlicznych międzynarodowych kontaktów Tuckera dochodzi do pierwszego na taką skalę spotkania dwóch tradycji anty-etatystycznych – europejskiego liberalizmu i amerykańskiego indywidualistycznego anarchizmu – z których syntezy narodził się XX-wieczny radykalny libertarianizm.

III. Z początkiem drugiej dekady XX wieku, gdy większość europejskich eksponentów wolnorynkowego anarchizmu umiera, a Liberty Tuckera przestaje się ukazywać z powodu pożaru, który w 1908 r. strawił budynek redakcji, idea depolityzacji prawa popada na Starym Kontynencie w niemal całkowite zapomnienie [49], w USA zaś znajduje dla siebie malutką niszę na obrzeżach środowisk krytycznie nastawionych wobec polityki Nowego ładu [50]. Jej ponownego „odkrycia” dokonuje pod koniec lat 1940. Murray N. Rothbard (1926-1995), wówczas doktorant Columbia University, później zaś jeden z najwybitniejszych przedstawicieli trzeciej fali austriackiej szkoły w ekonomii [51]. Pierwsze ogłoszone drukiem teksty Rothbarda, w których jednoznacznie opowiada się on za rynkowym anarchizmem ukazują się w połowie lat 1950. pod pseudonimem Aubrey Herbert [52], stanowiącym nawiązanie do Auberona Herberta, radykalnego XIX-wiecznego angielskiego indywidualisty, będącego zwolennikiem „dobrowolnych rządów”. Pisma te ukazują się jednakże w wydawnictwach o bardzo małej cyrkulacji, w większości rozchodzących się wśród bliskich znajomych autora, stąd też jak żartobliwie stwierdzał sam zainteresowany, aż do połowy lat 1960. wszyscy wolnorynkowi anarchiści z powodzeniem mieścili się w salonie gościnnym jego nowojorskiego mieszkania [53].

Gwałtowny wzrost zainteresowania postulatem urynkowienia produkcji bezpieczeństwa następuje z końcem szóstej dekady XX wieku, kiedy to ukazuje się cały szereg publikacji młodych autorów zainspirowanych skrajnie indywidualistyczną filozofią Ayn Rand (1905-1982) dowodzących, iż naturalną konsekwencją etycznych założeń obiektywizmu, jak nazwała ona swój system filozoficzny, jest kapitalistyczny anarchizm [54]. Zdaniem samozwańczych „anarcho-obiektywistów” aksjomat nieagresji – imperatyw moralny nakazujący wszelkim podmiotom powstrzymanie się od ataków na życie, wolność i własność osób trzecich – który Rand uznawała za fundament swej filozofii politycznej, implikuje odrzucenie każdego, choćby i najmniejszego państwa, jeśli monopolizuje ono usługi policyjno-sądowe na kontrolowanym przez siebie terytorium. Państwo zabraniające podległym mu jednostkom oddelegowania przysługującego im prawa do samoobrony podmiotom innym niż ono same (prywatnym firmom, niekomercyjnym strażom sąsiedzkim, etc.), jest bowiem ze swej natury instytucją agresywną – stosuje przemoc wobec osób, które same jej się nie dopuściły [55]. Argumenty przedstawiane dla poparcia tej tezy, jak i wizje wolnorynkowej anarchii mającej być alternatywą dla postulowanego przez Rand państwa minimalnego wywołują bardzo duże poruszenie w obrębie rodzącego się wówczas zorganizowanego ruchu libertariańskiego, sam zaś ruch staje się tematem licznych materiałów w wydawnictwach wysokonakładowych, zainteresowanie to okazuje się być jednak powierzchowne i krótkotrwałe [56].

W tym ostatnim względzie zmiana następuje w 1973 roku kiedy to na amerykańskim rynku wydawniczym ukazują się książki For a New Liberty. The Libertarian Manifesto Murray’a Rothbarda oraz The Machinery of Freedom. Guide to a Radical Capitalism (pdf) Davida D. Friedmana (ur. 1945) – wówczas młodego pracownika naukowego Columbia University, później zaś jednego z czołowych przedstawicieli tzw. ekonomicznej analizy prawa, a prywatnie syna Miltona i Rose Friedmanów. Prace te w przeciwieństwie do wcześniejszych publikacji propagujących wolnorynkowy anarchizm ukazują się w prestiżowych wydawnictwach – odpowiednio Macmillan i Harper & Row, rozchodzą się w wysokich nakładach (ich kolejne wydania wciąż pozostają w druku) i są szeroko komentowane zarówno w publikacjach przeznaczonych dla generalnego czytelnika, jak i w periodykach akademickich. Mimo, iż autorzy tych książek wywodzili się z odmiennych (niekiedy nawet wrogich) tradycji ekonomicznych – Rothbard ze szkoły austriackiej, Friedman chicagowskiej – stosowali inną argumentację – pierwszy kładzie w nacisk przede wszystkim na argumenty etyczne, drugi na analizy dotyczące ekonomicznej efektywności – i różnili się w części ze swoich konkluzji (patrz pkt. IV), zgadzali się co do tego, iż wszystkie społecznie użyteczne funkcje państwa, łącznie ze stanowieniem, stosowaniem i egzekwowaniem prawa, mogą z powodzeniem być świadczone przez konkurujące ze sobą podmioty prywatne. Jakkolwiek prace Rothbarda i Friedmana nie ustępowały w radykalizmie stawianych tez postulatom wcześniejszych indywidualistycznych anarchistów, za sprawą oparcia swych analiz na powszechnie akceptowanych w nauce założeniach ekonomicznych i rygorystycznej argumentacji odpowiadającej standardom publikacji naukowych, spotkały się one ze znacznie większym zainteresowaniem środowiska akademickiego, niż samizdatowe w swej istocie publikacje „anarcho-obiektywistów” [57].

Niewątpliwie najgłośniejszą spośród wszystkich publikacji akademickich powstałych w reakcji na powyższe prace jest książka Roberta Nozicka (1938-2002) Anarchia, państwo, utopia (1974). Pod wpływem kontaktów z Rothbardem i gronem bywalców jego nowojorskiego salonu, Nozick w połowie lat 1960. porzuca swe młodzieńcze socjalistyczne poglądy, podejmuje wieloletnie rozważania nad argumentami libertariańskich anarchistów, decydując się ostatecznie na odrzucenie ich najbardziej radykalnych postulatów. Jak dowodzi w swym magnum opus, państwo choć niekonieczne jest nieuniknione. Z uwagi na fakt, iż postulowany przez anarchistów wolny rynek usług policyjnych i sądowych podlega zjawisku ekonomii skali, musi na nim dojść do spontanicznego wyłonienia się dominującej agencji ochrony, która nie tylko mogłaby, ale zdaniem Nozicka, miałaby wręcz moralny obowiązek przekształcić się w państwo minimalne [58].

Do podobnych konkluzji dochodzi też większość przedstawicieli wirgińskiej szkoły ekonomii politycznej [59], którzy w połowie lat 1970. poddali anarchistyczne postulaty wnikliwej analizie w serii odczytów i publikacji naukowych. W latach 1972 i 1974 z inicjatywy Winstona Busha, Center for Study of Public Choice zorganizowało cykl cotygodniowych seminariów poświęconych ekonomicznej analizie anarchii, w których brali udział najwięksi luminarze teorii publicznego wyboru, w tym Warren Samuels, Patrick Gunning, Gordon Tullock oraz James Buchanan, który później określił je jako „najciekawszy cykl seminariów w jakim kiedykolwiek wcześniej czy później brał udział” [60]. Efektem tych spotkań były cztery książki i kilka pomniejszych publikacji, w tym dwie prace zbiorowe pod redakcją G. Tullocka, Explorations in the Theory of Anarchy (1972) i Further Explorations in the Theory of Anarchy (1974), samodzielna praca Tullocka The Social Dillemma. Of Autocracy, Revolution, Coup D’etat and War (1974) oraz The Limits of Liberty. Between Anarchy and Leviathan (1975) Buchanana. Jakkolwiek badacze biorący udział w tych seminariach w większości odrzucili postulat urynkowienia prawa, podkreślali jednocześnie iż rozwinięty przez Rothbarda i Friedmana teoretyczny model społeczności bezpaństwowej, jest w przeciwieństwie do utopijnych wizji lewicowych anarchistów „oparty na solidnych oraz dobrze udokumentowanych podstawach ekonomicznych i zasługuje na poważane rozważenie” [61].

IV. Z końcem lat 1970. na gruncie akademickich dyskusji prowadzonych w ramach debat na postulatami anarcho-kapitalistów rodzi się nowy obszar konstytucyjnej ekonomii politycznej nazwany przez Petera J. Boettke analitycznym anarchizmem [62]. W pracach autorów podejmujących zagadnienia z tego zakresu dostrzegalne są dwa główne obszary badawcze, które za Anthony’m de Jasay’em możemy określić jako badania nad porządkiem pierwszego i drugiego stopnia [63].

Badania nad porządkiem pierwszego stopnia koncentrują się nad analizami dotyczącymi wyłaniania się ze stanu natury norm i instytucji (np. własności i jej pierwotnej dystrybucji), mechanizmów zawierania umów pomiędzy nieznającymi się osobami, efektywności sankcji rozproszonych, etc. a więc zagadnieniami, które za sprawą F. A. Hayeka zaczęto określać w naukach społecznych mianem katalaksji (od greckiego καταλλάσσω – dosł. „czynić z osoby obcej przyjaciela”) [64]. Badania te dotyczą zarówno hipotetycznych stanów natury, jak i faktycznych stanów braku państwa lub – jak w przypadku handlu międzynarodowego – innego scentralizowanego mechanizmu publicznej egzekucji. W pierwszym przypadku przyjmują one postać analiz opartych na teorii gier lub eksperymentalnej ekonomii (jej twórca Vernon L. Smith, laureat Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla z 2002 jest wolnorynkowym anarchistą [65]), w drugim antropologii ekonomicznej i/lub ekonomicznej analizy prawa. Przykładem badań prowadzonych w pierwszym z ww. obszarów może być słynny turniej Roberta Axelroda, w ramach którego poszukiwano najskuteczniejszej meta-strategii dla stron biorących udział w powtarzających się grach niekooperacyjnych [66]; drugiego zaś szereg badań nad nawiązywaniem kontaktów handlowych przez obce, a niekiedy nawet wrogie sobie społeczności, między którymi istniały znaczne dysproporcje sił – m.in. pogranicze meksykańsko-kalifornijskie w okresie 1830-1846, gdy Kalifornia nie była objęta jurysdykcją żadnego z państw; szkocko-angielskie, gdzie celem zapobieganiu przestępczości ponadgranicznej skonfliktowani mieszkańcy rozwinęli między XIII a XVII złożony system rozstrzygania sporów znany obecnie jako leges marchiarum oraz handel prowadzony między tubylczymi plemionami a europejskimi kupcami w prekolonialnej Afryce [67]. Do tego nurtu zaliczane są również badania nad powstaniem najstarszych giełd papierów wartościowych albowiem pierwsze z nich tworzone były z naruszeniem obowiązujących norm prawnych ergo bez możliwości odwoływania się do publicznych mechanizmów rozstrzygania sporów i egzekucji orzeczeń [68].

Analizy prowadzone w ramach badań nad porządkiem pierwszego stopnia – zwłaszcza w zakresie odnoszącym się do modeli teoretycznych – cechują się bardzo wysokim stopniem złożoności, przez co zazwyczaj znajdują bardzo wąskie grono akademickich odbiorców niekoniecznie zainteresowanych doktrynalnym wymiarem prowadzonych dyskusji, niemniej jednak mają one wpływ także na normatywny wymiar analitycznego anarchizmu. Dla przykładu, Anthony de Jasay wykorzystuje ich wyniki do kwestionowania etatystycznych wniosków wyprowadzanych z teorii dóbr publicznych [69], Jan Narveson do dokonania libertariańskiej rekonstrukcji teorii umowy społecznej Davida Gauthiera [70], zaś Peter T. Leeson do wykazania, iż rynki są w stanie efektywnie funkcjonować bez mechanizmów publicznej egzekucji [71].

Badania nad porządkiem drugiego stopnia obejmują z kolei analizy teoretycznych i historycznych modeli policentrycznych systemów konstytucyjnych. W wymiarze teoretycznym badania te koncentrują się wokół dwóch głównych modeli rozwiniętych niezależnie przez Davida D. Friedmana i Murray’a N. Rothbarda. Zasadnicza różnica pomiędzy tymi modelami odnosi się do kwestii zakresu konkurencji na rynku prawa. Rothbard zakładał, iż wszystkie podmioty funkcjonujące w obrębie jego modelowej społeczności bezpaństwowej winny podlegać pod ten sam system normatywny, który określał mianem „libertariańskiego kodeksu” [72]. Friedman z kolei postuluje współistnienie na tym samym terenie wielu konkurencyjnych systemów prawnych tworzonych przez sądy w odpowiedzi na zapotrzebowanie klientów agencji ochrony [73]. Co warte podkreślenia wbrew stawianym im niekiedy zarzutom żaden z ww. autorów nie postuluje tworzenia systemu prawnego de novo, ani też ex nihilo, opowiadają się oni za radykalną reformą już istniejących instytucji. Rothbard podążając za Spoonerem postuluje depolityzację anglo-amerykańskiego common law poprzez wyeliminowanie z niego norm sprzecznych z kluczowym dla libertariańskiej filozofii prawa aksjomatem nieagresji [74], Friedman zaś radykalną prywatyzację i poszerzenie zakresu spraw objętych obecnie alternatywnym rozstrzyganiem sporów [75].

Debaty prowadzone nad teoretycznymi modelami zdepolityzowanego prawa dotyczą przede wszystkim kwestii stabilności policentrycznego systemu konstytucyjnego i zostały zainicjowane przez Roberta Nozicka. Jakkolwiek jego słynne wyjaśnienie państwa na zasadzie niewidzialnej ręki (wykpiwane przez libertariańskich anarchistów jako teoria niepokalanego poczęcia władzy [76]), jest powszechnie uznawane za mało przekonujące nawet wśród autorów, którzy zgadzają się z jego konkluzją [77], zidentyfikowany przez niego problem usług policyjno-sądowych jako naturalnego monopolu regularnie powraca na łamy literatury przedmiotu. Obecnie większość dyskusji koncentruje się w tym względzie wokół tezy Tylera Cowena, który w szeregu publikacji dowodzi, iż rynek usług policyjno-sądowych jest sektorem podlegającym efektowi sieciowemu i jako taki jest szczególnie narażony na kartelizację [78]. Kolejnym fundamentalnym zastrzeżeniem, z którym zmagają się zwolennicy policentrycznego systemu konstytucyjnego jest zidentyfikowany przez Jamesa M. Buchanana problem braku tzw. punktu wspólnego (baseline problem). W swej krytycznej analizie friedmanowskiego anarchizmu Buchanan wskazuje, iż system, w którym normy na gruncie których dochodzi do rozstrzygnięcia sporu są wynikiem negocjacji pomiędzy agencjami ochrony reprezentującymi zwaśnione strony może sprawnie funkcjonować wyłącznie w sytuacji, gdy preferencje prawne klientów agencji są zbieżne. Jeśli jednak kryteria, w oparciu o które uznają oni pewne normy za sprawiedliwe bądź niesprawiedliwe są radykalnie odmienne, agencje nie dysponują wspólnym punktem odniesienia do prowadzenia negocjacji. Tego rodzaju sytuacje grożą zdaniem Buchanana wybuchem przemocy pomiędzy agencjami a w razie ich powtarzania się nawet załamaniem się całego systemu [79].

Celem odparcia ww. krytyk anarcho-kapitaliści powołują się w swych pracach na historyczne przykłady całego szeregu policentrycznych systemów konstytucyjnych cechujących się długookresową stabilnością. Jakkolwiek policentryzm jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech całej zachodniej tradycji prawnej [80], badania historiograficzne koncentrują się w tym względzie wokół trzech najlepiej udokumentowanych źródłowo społeczności bezpaństwowych – średniowiecznej Islandii z czasów funkcjonowania tzw. Wolnej Wspólnoty (~930-1264), kiedy to, jak stwierdził jeden z XI-wiecznych kronikarzy, Islandczycy nie mieli „żadnego króla oprócz prawa”, a ich system polityczny opierał się na konkurujących ze sobą nieterytorialnych naczelnictwach [81]; celtyckiej Irlandii, której ustrój polityczny od wczesnego średniowiecza aż do początku XVII wieku oparty był na około 150 jednostkach quasi-administracyjnych zwanych tuath, w ramach których prawo było tworzone, stosowane i egzekwowane wyłącznie na drodze prywatnych interakcji [82] oraz społeczności rozwijanych przez amerykańskich osadników zasiedlających w XIX wieku zachodnie rubieże Stanów Zjednoczonych [83]. Zainteresowanie analitycznych anarchistów tzw. Dzikim Zachodem wynika z faktu, iż settlers poruszając się na zachód znacznie szybciej niż władze federalne, trafiali w instytucjonalną próżnię, w ramach której musieli funkcjonować czasami przez całe dekady, a mimo to wedle wszelkich dostępnych źródeł i wbrew wizjom rozpropagowanym przez twórców westernów, za sprawą szeregu spontanicznie rozwiniętych prywatnych instytucji tworzone przez nich społeczności były zdaniem historyków (także tych nie związanych z ruchem libertariańskim), „znacznie bardziej pokojowe i bezpieczniejsze niż współczesna Ameryka” [84].

Mimo niezaprzeczalnej wartości poznawczej analizy historiograficzne prowadzone przez eksponentów anarcho-kapitalizmu borykają się w swym normatywnym wymiarze z co najmniej jednym istotnym problemem – większość analizowanych przez nich przypadków policentryzmu prawnego dotyczy stosunkowo niewielkich i relatywnie biednych społeczności. W literaturze przedmiotu można wręcz spotkać głosy sugerujące, iż te dwie cechy – niski stopień rozwoju społeczno-ekonomicznego i brak państwa – są ze sobą ściśle powiązane, a nawet że implikują się wzajemnie [85]. Z tego też względu w najnowszej literaturze przedmiotu coraz większy nacisk kładziony jest na badania komparatystyczne. Szczególnym zainteresowaniem analitycznych anarchistów cieszy się w tym względzie Somalia, obszar upadłego państwa, który stabilizuje się po okresie krwawej wojny domowej [86]. Dla przykładu, zespół ekonomistów pod kierunkiem Benjamina Powella dokonał w 2008 roku porównania Somalii z 41 krajami Afryki subsaharyjskiej w 13 obszarach rozwoju, dla których istnieją kompleksowe dane obejmujące wszystkie państwa tego regionu [87]. Pomimo braku efektywnej władzy wykonawczej i chaosu w jakim Somalia pogrążyła się na kilka lat po obaleniu dyktatury Siada Barre w 1991 r., między 1995 a 2005 rokiem średni standard życia Somalijczyków wyraźnie poprawił się nie tylko w stosunku do stanu sprzed wojny domowej, ale relatywnie do innych krajów Czarnej Afryki. W pięciu obszarach rozwoju, w tym dostępu do telefonii komórkowej i Internetu oraz średniej oczekiwanej dalszej długości życia, należy ona wręcz do liderów regionu, jedynie w trzech (powszechność szczepień, dostęp do uzdatnionej wody pitnej i śmiertelność noworodków) mimo poprawy sytuacji względem stanu sprzed 1990 r. nadal plasując się pod koniec stawki. Co warte podkreślenia, pozytywny wynik obalenia państwa utrzymuje się nawet jeśli porównanie ograniczy się do krajów, w których po 1990 roku nie doszło do wojny domowej. Przykład ten dowodzi zdaniem Powella, iż nawet z Hobbes’owskiej dżungli może się wyłonić porządek, który jakkolwiek mało atrakcyjny w kategoriach bezwzględnych, stanowi wyraźną poprawę nie tylko w stosunku do stanu go poprzedzającego, ale i realnie dostępnych alternatyw (sytuacja w pozostałych 41 krajach regionu wskazuje na to, iż ustanowienie na terenie Somalii liberalnej demokracji typu zachodniego jest mało prawdopodobne) [88].

V. Obserwując rozwój idei policentrycznego porządku konstytucyjnego, nie sposób nie zauważyć szeregu zmian jakie zaszły w jej recepcji od czasu podjęcia tego zagadnienia przez „analitycznych anarchistów” zainspirowanych pracami M. Rothbarda i D. Friedmana. Za sprawą wysiłków początkowo niewielkiej grupy akademickich libertarian, którzy dokonali na gruncie konstytucyjnej ekonomii politycznej syntezy i rozwinięcia idei głoszonych w XIX-wieku przez radykalnych liberałów i indywidualistycznych anarchistów, postulat depolityzacji prawa uznawany jeszcze w latach 60. XX w. za „naiwną bezprzedmiotową abstrakcję” [89], stał się zagadnieniem podejmowanym przez szerokie grono badaczy reprezentujących różne dziedzin wiedzy, a wśród nich najwybitniejszych przedstawicieli nauk społecznych. Podczas gdy pionierskie publikacje dotyczące problematyki urynkowienia „produkcji bezpieczeństwa” ukazywały się zazwyczaj na łamach niszowych wydawnictw drugiego obiegu, obecnie zagadnienie to jest przedmiotem artykułów regularnie ukazujących się na łamach najbardziej prestiżowych periodyków naukowych, w tym Journal of Political Economy, Journal of Law and Economics oraz Journal of Legal Studies. Rosnącemu zainteresowaniu policentrycznym porządkiem konstytucyjnym (niekoniecznie jednak jego akceptacji) towarzyszy też wyraźny wzrost poziomu prowadzonych nad nim debat. O ile w pierwszych opracowaniach akademickich dotyczących stanu anarchii badacze powoływali się na przykład kolonii szczurów wędrownych lub fikcyjne społeczności w rodzaju tej przedstawionej w powieści Władca much W. Goldinga [90], obecnie analizy prowadzone są bądź to w odniesieniu do realnie istniejących i dobrze udokumentowanych społeczeństw bezpaństwowych, bądź też na złożonych modelach wykorzystujących zaawansowaną teorię gier lub ekonomię eksperymentalną. Największym wszelako osiągnięciem analitycznych anarchistów, jest przekonanie innych przedstawicieli nauk społecznych co do tego, iż powszechne pytanie o to, jak państwo powinno być zorganizowane, powinno zostać poprzedzone pytaniem o to, czy w ogóle jest ono potrzebne [91].

Włodzimierz Gogłoza – wgogloza@post.pl

Tekst referatu wygłoszonego na konferencji naukowej „Tendencje rozwojowe myśli politycznej i prawnej”, Szklarska Poręba 23-25 10 2012